Vai trò của Đoàn thanh niên trong bảo vệ môi trường

Bảo vệ môi trường là một trong những vấn đề toàn cầu cấp thiết, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường và suy giảm tài nguyên thiên nhiên ngày càng nghiêm trọng, vai trò của thế hệ trẻ - đặc biệt là Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh - trở nên vô cùng quan trọng. Vấn đề đặt ra là làm thế nào để phát huy tối đa vai trò của tổ chức Đoàn và đoàn viên thanh niên trong công tác bảo vệ môi trường? Những mô hình, giải pháp nào cần được nhân rộng và đổi mới? Bài tham luận này xin được chia sẻ một số nhận thức, thực tiễn và đề xuất liên quan đến chủ đề nói trên.

 1. Thực trạng môi trường hiện nay và trách nhiệm của thanh niên

Trong những năm gần đây, tình trạng suy thoái môi trường tại Việt Nam nói riêng và trên toàn cầu nói chung đang diễn ra ở mức độ nghiêm trọng. Các vấn đề như ô nhiễm không khí tại các thành phố lớn, ô nhiễm nguồn nước do chất thải công nghiệp và sinh hoạt, sự gia tăng của rác thải nhựa, suy giảm đa dạng sinh học, chặt phá rừng và biến đổi khí hậu… đang ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống con người, phát triển kinh tế - xã hội và an ninh quốc gia.

Theo báo cáo của Bộ Tài nguyên và Môi trường, lượng rác thải sinh hoạt ở Việt Nam vào khoảng 25 triệu tấn/năm, trong đó có tới 70% được xử lý theo phương pháp chôn lấp truyền thống, gây ô nhiễm đất và nước ngầm. Rác thải nhựa đang là mối đe dọa lớn khi Việt Nam nằm trong nhóm 5 quốc gia xả rác nhựa ra biển nhiều nhất thế giới. Ngoài ra, tác động của biến đổi khí hậu cũng đang ngày càng rõ nét với các hiện tượng thời tiết cực đoan, xâm nhập mặn, hạn hán, ngập lụt...

Trước thực trạng đó, trách nhiệm của thanh niên – lực lượng chiếm tỷ lệ lớn trong dân số và là nhóm xã hội năng động, sáng tạo – là vô cùng quan trọng. Thanh niên không chỉ là đối tượng chịu ảnh hưởng trực tiếp từ các vấn đề môi trường mà còn là lực lượng có khả năng thay đổi hiện trạng thông qua hành động tích cực. Với sức trẻ, tinh thần tình nguyện và khả năng thích ứng cao, thanh niên có thể tham gia vào các hoạt động bảo vệ môi trường như tuyên truyền, dọn dẹp vệ sinh, trồng cây xanh, khởi nghiệp xanh và phát triển các sáng kiến bảo vệ môi trường.

Việc nâng cao nhận thức, xây dựng ý thức bảo vệ môi trường và tạo điều kiện để thanh niên tham gia vào các hoạt động thực tiễn là một trong những yếu tố quyết định cho sự thành công của công cuộc bảo vệ môi trường hiện nay và trong tương lai.

2. Vai trò của Đoàn Thanh niên trong công tác bảo vệ môi trường

Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh là tổ chức chính trị - xã hội của thanh niên Việt Nam, có vai trò tập hợp, giáo dục, định hướng tư tưởng và phát huy sức trẻ của thanh niên trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong bối cảnh hiện nay, khi các vấn đề môi trường đang trở nên cấp bách, tổ chức Đoàn có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc huy động thanh niên tham gia vào các hoạt động bảo vệ môi trường, góp phần xây dựng xã hội phát triển bền vững.

a) Vai trò tuyên truyền, giáo dục

Một trong những vai trò quan trọng hàng đầu của tổ chức Đoàn là tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho đoàn viên và thanh thiếu niên về ý nghĩa và tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường. Thông qua các hình thức sinh hoạt chuyên đề, hội thảo, cuộc thi, mạng xã hội và truyền thông đa phương tiện, tổ chức Đoàn giúp thanh niên hiểu rõ hơn về tác động của ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu, đồng thời khơi dậy tinh thần trách nhiệm và hành động vì môi trường sống trong lành, an toàn.

b) Vai trò xung kích, hành động

Với phương châm “Đâu cần thanh niên có, việc gì khó có thanh niên”, lực lượng đoàn viên thanh niên luôn là đội hình tiên phong trong các hoạt động thực tiễn. Các chiến dịch như “Ngày Chủ nhật xanh”, “Thứ Bảy tình nguyện”, “Tết trồng cây”, “Hãy làm sạch biển”... không chỉ giúp cải thiện môi trường mà còn lan tỏa tinh thần sống xanh trong cộng đồng. Thanh niên là lực lượng chính trong việc dọn rác, trồng cây, thu gom rác thải nhựa, xây dựng mô hình “tuyến đường thanh niên tự quản”, “khu phố không rác”…

c) Vai trò sáng tạo, đổi mới

Thanh niên là lực lượng giàu tính sáng tạo, khả năng ứng dụng công nghệ và tư duy mới mẻ. Trong công tác bảo vệ môi trường, tổ chức Đoàn đóng vai trò tạo môi trường thuận lợi để đoàn viên đề xuất, thử nghiệm và hiện thực hóa các ý tưởng sáng tạo như mô hình “đổi rác lấy quà”, sáng chế sản phẩm thân thiện với môi trường, phát triển ứng dụng công nghệ số trong theo dõi và xử lý ô nhiễm, khởi nghiệp xanh...

d) Vai trò kết nối, phối hợp

Đoàn Thanh niên còn là cầu nối hiệu quả giữa các lực lượng xã hội với cộng đồng thanh niên. Các cấp bộ Đoàn chủ động phối hợp với chính quyền, doanh nghiệp, trường học và các tổ chức phi chính phủ để tổ chức các chương trình về môi trường có quy mô lớn, tạo sự lan tỏa mạnh mẽ. Bên cạnh đó, Đoàn cũng đóng vai trò vận động nguồn lực xã hội để hỗ trợ các mô hình bảo vệ môi trường do thanh niên thực hiện.

e) Vai trò duy trì, nhân rộng mô hình hiệu quả

Tổ chức Đoàn có trách nhiệm tổng kết, đánh giá và nhân rộng các mô hình hay, cách làm sáng tạo trong bảo vệ môi trường. Thông qua việc duy trì thường xuyên các phong trào và hoạt động, Đoàn Thanh niên không chỉ giúp thanh niên rèn luyện kỹ năng, ý thức trách nhiệm mà còn góp phần tạo ra tác động bền vững, lâu dài đối với xã hội.

Tóm lại, Đoàn Thanh niên là lực lượng nòng cốt, tiên phong và sáng tạo trong công cuộc bảo vệ môi trường. Việc phát huy đúng vai trò, tiềm năng của tổ chức Đoàn sẽ góp phần quan trọng trong việc gìn giữ hệ sinh thái, ứng phó với biến đổi khí hậu và xây dựng một Việt Nam xanh – sạch – đẹp trong tương lai.

3. Một số mô hình, hoạt động tiêu biểu

Trong những năm qua, các cấp bộ Đoàn trên cả nước đã triển khai nhiều mô hình, phong trào sáng tạo và hiệu quả trong công tác bảo vệ môi trường. Những hoạt động này không chỉ góp phần giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường tại địa phương mà còn khơi dậy tinh thần trách nhiệm, ý thức cộng đồng và sức sáng tạo của tuổi trẻ. Dưới đây là một số mô hình, hoạt động tiêu biểu:

a. Chiến dịch “Ngày Chủ nhật xanh”, “Thứ Bảy tình nguyện”

Đây là hai trong những hoạt động thường xuyên, có tính hệ thống được triển khai đồng loạt từ Trung ương đến cơ sở. Nội dung chủ yếu là tổng vệ sinh môi trường, dọn rác, phát quang bụi rậm, khơi thông cống rãnh, chăm sóc cây xanh tại các khu dân cư, trường học, trụ sở cơ quan. Các hoạt động này không chỉ tạo cảnh quan xanh – sạch – đẹp mà còn nâng cao ý thức giữ gìn vệ sinh môi trường trong cộng đồng.

b. Chiến dịch “Hãy làm sạch biển”

Là sáng kiến nổi bật do Trung ương Đoàn phối hợp với các tổ chức quốc tế khởi xướng, chiến dịch “Hãy làm sạch biển” đã thu hút hàng trăm ngàn lượt đoàn viên, thanh niên tham gia tại các tỉnh ven biển. Các đội hình thanh niên xung kích đã thu gom rác thải dọc bờ biển, trồng cây chắn cát, tuyên truyền cho ngư dân và du khách về bảo vệ hệ sinh thái biển. Đây là mô hình tiêu biểu kết hợp giữa tình nguyện vì môi trường và giáo dục cộng đồng.

c. Mô hình “Đổi rác lấy quà”, “Đổi rác lấy cây xanh”

Nhiều địa phương đã sáng tạo triển khai các mô hình này nhằm khuyến khích phân loại rác tại nguồn và tái chế rác thải. Người dân, đặc biệt là học sinh, sinh viên có thể đổi chai nhựa, giấy vụn, pin đã qua sử dụng… để nhận lại các vật phẩm thân thiện môi trường như cây xanh, túi vải, sổ tay. Mô hình không chỉ giảm lượng rác thải ra môi trường mà còn hình thành thói quen tích cực trong cộng đồng.

d. Mô hình “Tuyến đường thanh niên tự quản xanh – sạch – đẹp – văn minh”

Tại nhiều tỉnh, thành, Đoàn Thanh niên đã đảm nhận việc xây dựng và duy trì các tuyến đường thanh niên tự quản. Những tuyến đường này được đoàn viên thường xuyên chăm sóc: thu gom rác, trồng hoa, vẽ tranh bích họa, tuyên truyền bảo vệ môi trường qua pano, áp phích. Mô hình này giúp tạo cảnh quan đô thị văn minh, đồng thời lan tỏa tinh thần trách nhiệm trong bảo vệ môi trường tại khu dân cư.

e. Mô hình khởi nghiệp xanh

Nhiều đoàn viên, thanh niên đã chủ động xây dựng các dự án khởi nghiệp hướng đến bảo vệ môi trường: tái chế rác thải thành sản phẩm hữu ích, phát triển sản phẩm sinh học thay thế nhựa (ống hút tre, túi từ bã mía), ứng dụng công nghệ số trong phân loại rác và thu gom phế liệu… Những mô hình này không chỉ góp phần giảm thiểu ô nhiễm mà còn mở ra hướng đi mới cho thanh niên trong phát triển kinh tế gắn với bảo vệ môi trường.

f. Ứng dụng công nghệ trong bảo vệ môi trường

Một số tổ chức Đoàn và nhóm thanh niên đã phát triển ứng dụng hoặc nền tảng số để giám sát môi trường như bản đồ điểm đen rác thải, app thu gom rác, hệ thống cảnh báo ô nhiễm… Đây là hướng tiếp cận hiện đại, phù hợp với xu thế chuyển đổi số và góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý môi trường ở cơ sở.

Tổng thể, các mô hình, hoạt động tiêu biểu nói trên cho thấy sự năng động, sáng tạo và tinh thần trách nhiệm của tuổi trẻ Việt Nam trong bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, để các mô hình này phát huy hiệu quả lâu dài, cần sự hỗ trợ về chính sách, nguồn lực, sự phối hợp chặt chẽ giữa tổ chức Đoàn và các cơ quan liên quan, cũng như sự đồng hành của cộng đồng xã hội.

4. Một số khó khăn, hạn chế

Một, nhận thức chưa đồng đều, chưa sâu sắc. Mặc dù công tác tuyên truyền về bảo vệ môi trường đã được tổ chức Đoàn chú trọng, tuy nhiên một bộ phận đoàn viên, thanh niên vẫn chưa thực sự hiểu rõ tầm quan trọng và mức độ cấp thiết của vấn đề môi trường. Nhiều bạn trẻ chưa ý thức đầy đủ trách nhiệm cá nhân trong việc bảo vệ môi trường, dẫn đến các hành động thiếu bền vững, như xả rác bừa bãi, tiêu thụ sản phẩm gây ô nhiễm.

Hai, nguồn lực hoạt động hạn chế. Các hoạt động bảo vệ môi trường của Đoàn thường thiếu nguồn kinh phí ổn định, thiết bị hỗ trợ còn thiếu thốn, nhất là ở các địa bàn vùng sâu, vùng xa. Điều này ảnh hưởng đến quy mô, tính thường xuyên và hiệu quả các phong trào, mô hình do Đoàn tổ chức.

Ba, thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên. Một số địa phương chưa thực sự phát huy hiệu quả vai trò phối hợp giữa tổ chức Đoàn với các ngành, các tổ chức xã hội, doanh nghiệp trong công tác bảo vệ môi trường. Việc phân công nhiệm vụ, huy động nguồn lực, kết nối các bên còn lỏng lẻo, chưa tạo được sức mạnh tổng hợp.

Bốn, mô hình còn thiếu tính bền vững. Nhiều mô hình, phong trào bảo vệ môi trường do Đoàn phát động chỉ mang tính thời vụ, thiếu sự duy trì, chăm sóc lâu dài. Việc chuyển giao, tiếp nối hoạt động giữa các thế hệ đoàn viên cũng chưa được quan tâm đúng mức, dẫn đến hiệu quả không ổn định.

Năm, áp lực từ sự phát triển kinh tế. Việc phát triển kinh tế, đô thị hóa nhanh chóng tạo áp lực lớn lên môi trường, khiến các hoạt động bảo vệ môi trường của thanh niên gặp nhiều khó khăn, đòi hỏi phải có chiến lược đồng bộ, bền vững hơn.

5. Các giải pháp nâng cao hiệu quả vai trò của Đoàn Thanh niên trong công tác bảo vệ môi trường

Để phát huy tối đa vai trò của Đoàn Thanh niên trong công tác bảo vệ môi trường, đồng thời khắc phục những hạn chế hiện nay, cần thực hiện đồng bộ, bài bản nhiều giải pháp cụ thể, phù hợp với thực tiễn, mang tính khả thi cao. Dưới đây là một số nhóm giải pháp trọng tâm:

a. Nâng cao nhận thức, giáo dục, tuyên truyền về bảo vệ môi trường trong thanh niên

Việc nâng cao nhận thức, ý thức trách nhiệm về bảo vệ môi trường là nền tảng quan trọng để xây dựng hành vi bền vững trong đoàn viên, thanh niên. Đoàn Thanh niên cần tiếp tục đổi mới, đa dạng hóa các hình thức tuyên truyền, giáo dục bảo vệ môi trường phù hợp với đặc điểm, tâm lý, thói quen tiếp nhận thông tin của thanh niên hiện nay. Cần phát huy tối đa các phương tiện truyền thông hiện đại như mạng xã hội (Facebook, TikTok, YouTube), các ứng dụng công nghệ số, video clip, minigame tương tác, livestream để truyền tải thông điệp bảo vệ môi trường một cách sinh động, gần gũi và hiệu quả.

Bên cạnh đó, việc đưa nội dung bảo vệ môi trường vào các chương trình sinh hoạt Đoàn, các khóa đào tạo kỹ năng mềm, các cuộc thi, hội thi về chủ đề môi trường sẽ tạo môi trường học tập, rèn luyện và phát triển bền vững cho đoàn viên. Đồng thời, tổ chức các buổi tọa đàm, diễn đàn để thanh niên được trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm, ý tưởng về công tác bảo vệ môi trường, góp phần lan tỏa tinh thần và hành động bảo vệ môi trường trong cộng đồng.

b. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng cho cán bộ Đoàn và đoàn viên thanh niên

Để công tác bảo vệ môi trường đạt hiệu quả thực tiễn, cán bộ Đoàn và đoàn viên cần được trang bị kiến thức chuyên sâu, kỹ năng tổ chức, vận động và sáng tạo trong hoạt động. Các lớp tập huấn chuyên đề về kỹ thuật phân loại, xử lý rác thải, tổ chức chiến dịch xanh, xây dựng mô hình phát triển bền vững cần được mở rộng thường xuyên. Đồng thời, phát huy vai trò của các câu lạc bộ, đội hình xung kích bảo vệ môi trường, tạo điều kiện cho họ thử nghiệm và triển khai các sáng kiến, mô hình mới.

c. Tăng cường phối hợp liên ngành và huy động nguồn lực xã hội

Bảo vệ môi trường là trách nhiệm chung của toàn xã hội, do đó Đoàn Thanh niên cần xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ với các sở, ngành, địa phương, doanh nghiệp và tổ chức phi chính phủ để tổ chức các chương trình, dự án môi trường quy mô và hiệu quả. Việc phối hợp giúp huy động tối đa nguồn lực về tài chính, nhân lực, kỹ thuật, công nghệ cho các hoạt động bảo vệ môi trường.

Ngoài ra, Đoàn cần đẩy mạnh vận động các nguồn xã hội hóa, phát huy tinh thần xung kích của thanh niên trong các phong trào khởi nghiệp xanh, sáng tạo xanh, nhằm tạo ra giá trị kinh tế đi đôi với bảo vệ môi trường. Việc hợp tác với doanh nghiệp còn góp phần tạo cơ hội thực tập, học hỏi và phát triển nghề nghiệp cho thanh niên trong lĩnh vực môi trường.

d. Đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ trong bảo vệ môi trường

Ứng dụng công nghệ hiện đại là giải pháp then chốt để nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ môi trường. Đoàn Thanh niên cần khuyến khích, tạo điều kiện cho đoàn viên tham gia phát triển các sản phẩm công nghệ xanh, ứng dụng trí tuệ nhân tạo, Internet vạn vật (IoT), điện toán đám mây trong giám sát chất lượng môi trường, xử lý rác thải thông minh và tiết kiệm tài nguyên.

Việc xây dựng các nền tảng số hỗ trợ phân loại rác, quản lý các điểm tập kết rác, bản đồ các khu vực ô nhiễm, hệ thống cảnh báo sớm cũng sẽ góp phần nâng cao ý thức và hiệu quả trong công tác bảo vệ môi trường của thanh niên. Đặc biệt, thanh niên cần phát huy tinh thần đổi mới sáng tạo trong khởi nghiệp xanh, phát triển các ứng dụng thân thiện với môi trường.

e. Xây dựng và nhân rộng các mô hình hoạt động bảo vệ môi trường bền vững

Đoàn Thanh niên cần xây dựng, duy trì và nhân rộng các mô hình, phong trào bảo vệ môi trường đã được chứng minh hiệu quả như: tuyến đường thanh niên tự quản, đổi rác lấy quà, trồng cây xanh, các câu lạc bộ xanh… Việc duy trì thường xuyên các hoạt động này sẽ giúp tạo ra sự thay đổi bền vững trong nhận thức và hành vi của thanh niên và cộng đồng.

Bên cạnh đó, cần có cơ chế khuyến khích, khen thưởng các cá nhân, tập thể có sáng kiến, thành tích xuất sắc trong công tác bảo vệ môi trường, tạo động lực thúc đẩy phong trào ngày càng phát triển sâu rộng.

f. Tăng cường vai trò giám sát, phản biện xã hội và xây dựng chính sách môi trường

Thanh niên cần được trang bị và phát huy vai trò giám sát việc thực thi các chính sách, quy định về bảo vệ môi trường tại địa phương. Thông qua các hoạt động giám sát, phản biện xã hội, các đoàn viên, thanh niên có thể góp phần phát hiện kịp thời những vi phạm về môi trường, đồng thời đề xuất giải pháp cải thiện môi trường sống.

Đoàn Thanh niên cũng cần chủ động tham gia xây dựng, góp ý hoàn thiện các chính sách về môi trường, đảm bảo quyền lợi và trách nhiệm của thanh niên trong lĩnh vực này. Việc tham gia chính sách góp phần tạo điều kiện pháp lý thuận lợi, thúc đẩy công tác bảo vệ môi trường hiệu quả hơn.

KẾT LUẬN

Bảo vệ môi trường là một nhiệm vụ cấp bách và lâu dài, đòi hỏi sự tham gia của toàn xã hội. Trong đó, Đoàn Thanh niên với lực lượng đông đảo, nhiệt huyết, sáng tạo đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Thực tiễn đã chứng minh, thanh niên không chỉ là lực lượng đi đầu trong các hoạt động tuyên truyền, hành động vì môi trường mà còn là những người tạo ra xu hướng mới, giải pháp mới gắn bảo vệ môi trường với phát triển bền vững.

Tuy nhiên, để Đoàn Thanh niên thực sự trở thành lực lượng nòng cốt, xung kích và hiệu quả trong công tác bảo vệ môi trường, cần có những giải pháp đồng bộ, lâu dài và mang tính chiến lược. Đó là nâng cao nhận thức, tăng cường đào tạo, ứng dụng khoa học công nghệ, huy động nguồn lực xã hội và phát huy vai trò phản biện của thanh niên.

Bằng tinh thần trách nhiệm với cộng đồng, với tương lai đất nước và các thế hệ mai sau, mỗi đoàn viên, thanh niên cần nhận thức rõ vai trò của mình, hành động thiết thực để góp phần bảo vệ môi trường, xây dựng một Việt Nam xanh – sạch – đẹp, phát triển bền vững và hài hòa với thiên nhiên.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Ban Chấp hành Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh (2020), Tài liệu hướng dẫn hoạt động bảo vệ môi trường trong thanh niên, NXB Thanh niên.

2. Bộ Tài nguyên và Môi trường (2021), Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia.

3. Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh (2023), Hướng dẫn triển khai chiến dịch “Thanh niên tình nguyện hè”.

4. Chương trình Liên Hợp Quốc về Môi trường (UNEP): https://www.unep.org

5. Bộ Tài nguyên và Môi trường (2021), Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia giai đoạn 2016–2020, Hà Nội.

6. Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, ban hành ngày 17/11/2020.

7. Ban Tuyên giáo Trung ương (2020), Tài liệu tuyên truyền về bảo vệ môi trường và phát triển bền vững, Hà Nội.

8. Website Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh: https://doanthanhnien.vn – Truy cập các chuyên mục: "Thanh niên tình nguyện", "Hoạt động vì môi trường".

ThS. Phan Văn Bằng - Trường Chính trị tỉnh Bình Dương